аяллын тэмдэглэл
Би Их Нартад очсондоо өөрийгөө энэ хорвоогийн хамгийн азтай бас
жаргалтай хүмүүсийн нэгд тооцож байгаа. Яагаад гэвэл энд би дэлхийн бусад
завгүй хотын амьдрал, техниkжсэн аварга амьтны хар сүүдэрт сааралтаад, өдөр бүр
нэгэн хэвийн амьдралаасаа таашаал авахаа больсон хэдэн сая магадгүй хэдэн тэр
бум хүмүүсийн мөрөөдөлд нь орж санаанд нь ч багтахааргүй зүйлийг мэдэрсэн. Юу
мэдэрсэнээ үгээр тайлбарлах ийм хэцүү гэж санасангүй гэхдээ дөхүүлж болох.
Энэ аялал эхлэлээсээ төгсгөл хүртлээ аядуу тайван өнгөрсөн.
Сүйдтэй адал явдал байгаагүй хирнээ сэтгэлээс гарахааргүй сайхан мэдрэмжийг
үлдээж магад 80 наслаад ч эргэн дурсагдах үл мартагдах үнэрийг үлдээсэн аялал
байсан. Энэ бол орон зай түүний хүчнээс сүрдэж гайхширсан, гүн тайвшрал,
тархинаас биш өөр газраас ургаж буй бодлуудаас ханхлах үнэр. Ариун дагшин цэвэр
ариун үнэр.
Аялал ингэж эхэлсэн.
Бүх амьдралаа бодож амжина.
Дөрвөн хүний суудалтай дээрээ давхар ортой бүхээгэнд суугаад
цонхоор нь буудлаар холхих хүмүүсийг харахад би яг одоо энэ ертөнцөөс гараад
өөр ертөнц рүү нэвтрэх гэж байна даа гэж бодогдоод үлгэрт гардаг шиг эсвэл
сайхан kиноны эхлэл шиг сэтгэл хөдлөөд явчихав. Төд удалгүй вагон хөдлөхдөө
гаргах хүнгэнэх чимээ бага зэргийн дайвалзах хөдөлгөөн… миний сэтгэл дотор мөн л тийм сонин дайвалзах
шиг. Удаан жигд хэмнэлтэй урагшлах галт тэрэг түүний бас тийм тайван хөгжимийн
хэмнэл шиг чимээ чиг чиг чиг чиг … энэ чимээ очих газар хүртэл 6 цаг намайг
бүүвэйлнэ. Замдаа бүх амьдралаа бодож
амжина. Цонхоор хотын амьдралын аж байдал үхэр, модон хашаа тосгоны амьдрал руу
аажим шилжинэ. Тэгээд л хэсэг ойн чөлөөгөөр яваад жижигхэн сууринг өнгрөөд л уул
ус, уудам тал цэлийгээд эхлэнэ. Хаа нэг адуу мал бэлчиж яваа нь харагдахад
зураг авч амжина гэхээр галт тэрэг үнэхээр аажуу тайвуу.
Бодол бодол бодол, бороотой өдөр галт тэргээр бүр ч сайхан,
салхивчаар нойтон хөрс шорооны үнэр хан хийгээд
л. Тэнгэр үүлтэй бүрхэгээс цэлмэг хүртэл аажим хувирах шиг. Өвсний өнгө,
уул ус бас л зам зуур аясаар өөрчлөгдөхийг ажиглах ямар сонирхолтой гээч. Хүний
амьдрал ийм л. Эгэл жирийн хүний амьдрал, ажлаа хийгээд үр хүүхдээ өсгөөд яваа
хүний амьдралын хэмнэл ийм.
Тал… хязгааргүй байх энэ тал. Яруу найрагчийн шүлэглэснээр Сар
хээр хонодог Тэнгэрийн хэвтэр Буурал тал минь…
Миний буух өртөө. Шивээ говь***. Монголын хойд хэсгээс зүүн урагш
чиглэн 275 kм г 6 цаг туулав. Тал дунд цагаан өнгийн энгийн дөрвөн давхар
байшин. Эндээс намайг дараагийн мэдрэмж рүү хөтлөх өөр нэг унаанд сууна. Энэ
унаа бол монголчууд эсвэл ЗХУ н бүрэлдэхүүн орнуудын хувьд нэг их хачин эд биш
л дээ. Харин барууны ертөнцөд бол нэн ховор үзмэр шиг эд болох фургон хэмээх
хатуу гарын 6 хүний суудлын тэрэг.
Аялалын дараагийн үе.
Өөр ертөнц рүү нэвтрэнэ
Тал дундуур давхина.
Энгийн биш нэг ертөнц рүү нэвтрэх тэр хэсэгт магадгүй нэг их сонин
зүйл үгүй мэт. Тал явж байгаад хэдэн хад чулуу. Гэхдээ нэг ер бусын газар руу
нэвтрэн орж буйгаа яалт ч үгүй чиний зүрх мэдрэнэ гээд бод.
Элсэн говь,
энгийн биш хадтай говь, хамгийн зүүн говь, дорно говь, их нартай, их талтай,
элдвийн чулуут, энгийн биш солонгон говь. Нар өдөр бүр мандаж өдөр бүр жаргаж
энд чулуун хадад нь өдөр бүр өөр өнгөөр туяардаг****. ~тэнд
хөтөлсөн тэмдэглэлээс.
Энд хотын цаг үйлчлэхгүй. Энд ер нь хотын гэх ер нь юу ч
үйлчлэхгүй. Соёлт тэгээд өндөр хөгжилт
гэх мэтийн онгироо гуншинтай амьдрал бол бүр ч падгүй. Сүлжээ барихгүй болохоор
интернэтийн тухай бүр бодох ч хэрэггүй. Цахилгаан байхгүй болхоор ер нь
“авралгүй”. (нэг зальжин инээмсэглэчихье).
Хаашаа л харна хад. Өндөр биш намхан ч биш хад. Хаа сайгүй.
Төөрдөг хадад гээд би нэрлэчихье. Уг газарт анх очоод дурласан хүний эрх эдлээд
би ингээд нэрлэчихэд ёсонд халгүй гэж найдая. Тал дунд 60 km өргөн 80 аад km
урт сунаж тогтсон хад чулуун бөөгнөрөл. Уншиж буй хүнд ойртуулахад таны төсөөлж
буй шиг цавчим хад асга биш, харин ч их мөлгөр дугуй, бараг л бүх л хадад дээр
нь та авираад орой дээрээс нь орилчихож чадахаар. Ойрын хамгийн өндөр хад дээр
гараад эргэн тойрноо харвал элс, өм цөм өвс ургамал, тэгээд дээр дээрээсээ
ургасан мөөг шиг, урсаж байгаад царцсан юм шиг. Чухам энэ хэсэгт нөгөө шидэт
мэдрэмж үйлчилж цаг хугацаа зогсож би өөрийгөө нэг сонин л мэдэрч орчлонг шал
өөр байхыг хараад бүр гайхширав. Гэтэл Санаанд минь “монголын говь урьд нь
далайн ёроол байсан юм гэсэн” гэж хэзээ ч билээ сонсож байсан нь буулаа. Нээрээ
л далайн ёроол байж шүү дээ, энд загас үүрлээд дүрсээ шахдаг байж, аврага загас
намайг чиглээд ирж байна ямар том аймаар юм бэ,,, хадны завсар нуугдах минь
(хөгжилтэй инээмсэглэлээ дэргэд яваа хүмүүсээс нуух гэж хэхэх). Эхлээд ер
бишийн гэдгийг нь мэдрэх дараа нь далайн ёроол байсан байж болох магадлалын
тухай бодох хоёрын эхнийх нь мэдрэмж илүү сайхан. Их мэдэх ер нь дэмий гэдэг
үнэн. Ингээд л бодол орж ирээд дургүй хүргээд,,, гайхаж хүүхэд адил хөөрч
байсан сэтгэлийг юу ч үгүй зэмлүүлчихсэн аятай болгочихдог.
Аяллын гурав дахь үе.
Ая тух аз жаргал
“Тааз” нь нарыг санагдуулж харин хана нь ер бишийн сонин модон
сараалж. Таазны голд авжур биш харин сонирхолтой огтлол бүхий дугуй нүх. Энэ нь
цонхны үүрэгтэй нь мэдээж. Үүгээр нар тусна. Голдоо төмөр зуухтай, зуухнаас
яндан гарч тэр таазны тэг голд байгаа дугуй цонхоор нь гарна даа. Эргэн тойрон “тойрог”.
Нэг ч өнцөг байхгүй.Үүднээс баруун зүүн талд тус тус гоёмсог хээгээр мөн л өнгө
хоршуулан гоёсон ор байрлана. Хээ нь байгалийн ургамал төрөл бүрийн цэцэгсийг
санагдуулам өнгөлөг хөгжилтэй. Шал нь хүрэн бор цэвэр мод. Үүдний эсрэг талд
дунд зэргийн хайрцаг байна. Урдаа цоожтой. Арслан бар бололтой үлгэрийн амьтанг
гоё хээтэй хослуулж дүрслэхдээ өөр хаана ч ингэж бодож олохгүй дээ гэмээр
тансаг харагдана. Үүн дээр тал нутгийг гараар зурсан зураг байна. Бас лаа
тавьж. Үүдэндээ тосгуур байна. Хажууд нь устай сав. Ингэхэд Та энэ байгууламж гаднаасаа яаж
харагддагийг гайхаж байна уу. Хагас дугуй,
цав цагаан.
Аяллын дөрөв дэх үе.
Бүх зүйлд нь дурласан нь
Өглөөний нар мандахыг,
Тэмээ чулуун хадад дундаас тодорч намайг чиглээд жонжуулахыг, тэмээн
хоёр бөхний хооронд найган найган наранд төөнөгдөн говийн 20 kм ыг туулах,
хатсан нуурын хагарсан хөрсөн дээр хөл тавихыг, хадан дээгүүр харайх, хэд хад харайгаад
хүрчихмээр ойроос аргалийн сүрэг олж харахыг, тэд чамайг бас эгц өөдөөс чинь
ширтээд хэсэг зогсохыг,,, 
тэр л үед цаг хугацаа үнэхээр байхгүй, бүр би өөрөө ч байхгүй болж энэ агаар салхинд
уусчих шиг. Хэсэг элс хаданд очоод нөмөрлөж тогтжээ. Тэр хэсэг элсэн дээр мацаж
гараад дээрээс нар дороос элс төөнөхийг мэдрэх, хадны нөгөө талд дөнгөж гаруут
л сүүдэр нөмөрч салхи сэвэлзэхийг, хэсэг яваад хачин сонин хэлбэрт надад
зориулж байгаль сэнтий зассан аятай дүүхэлзэх хаданд гараад аагим халууныг
мартаж сэрүүн салхийг мэдэрч суухын аятайг, дээрээс эргэн тойрноо ажиж
зогсохдоо адуу бэлчихийг, өөр газарт бол хээв нэг байх адуун сүрэг энд харин
зэрлэг адгуус аятай үргэхийг хараад гайхах,,. нөгөө хөндий рүү хараа бэлчээхэд
тал нутаг хязгааргүй үргэлжлэх нь сэтгэлийг бүр цэлийлгээд явчихна. 
Хараа цуцах
алс гэдэг дээ. Хязгаар нь үл үзэгдэх их тал. (нэг их сайхан гүнзгий амьсгалав)
тэгснээ энэ тал ямартай ч хаа нэг газар очоод хот тосгодтой нийлж байгаа нь гарцаагүй
дээ гэж бодохнээ хайран. Хайран хайран хайран сайхан байгаль, хүмүүс бид,
хөгжингүй эсвэл хөгжиж буй бид, ухаж уудалж буй бид. Улс төр нийгмийн хүнд юм
бодогдоод бачимдах гээд иртэл нутгийн залуугийн хүнгэсэн хоолой “тээр тэнд
байгаа… “ гээд л бодол таслаад.
Тэртээ олон жилийн өмнө дурлалцсан хосуудын үнэнч хайр балагт ноёны гайгаар тэр
насандаа учрах тавилан хомсджээ. Нэгнээ алсаас ч болов харж байх гэж хад чулуу
болон мөнхөрчээ. Нэгнийх нь орой дээрээс нөгөөх нь харагдах, нөгөөгийнх нь
оройгоос энэ нь харагдах. Хөдөө явахдаа
бишгүйдээ л их сонссон доо ийм домог. “Домог яриа үнэн байх албагүй, бэлгэдлийн
чанартай, итгэл үнэмшил, шүтлэгийн шинжтэй ба тухайн ард түмний ертөнцийг үзэх
үзэл, ахуй амьдралын толь” гэх тодорхойлолт бас л зурс гээд толгойд ороод ирэх.
Тиймээ тэр мэдээж. Гэхдээ үнэхээр ч тийм юм билүү. Хад нь хүн байгаагүй юмаа
гэхэд орой дээр нь гараад нэгнээ харж сэтгэл амраад насыг илээсэн хосууд
үнэхээр байсан ч юм билүү. Эсвэл орой дээр нь гарч суухдаа алсад харагдах өөр
нэгэн оргилыг ширтэхдээ хайр сэтгэлээ санагалзаж ингээд ч болов барааг нь
харахсан гэж гансарсан нэгэн зохиосон ч юм билүү. (энэ бодлоо энэ залууд
хэлчихдэг юм билүү, намайг тал засч байна гээд бодчихно, болихоос, дахиад л
инээмсэглэл, миний энэ инээд муутайг ээ). Залуу инээмсэглэхийг минь олоод
харчихлаа. (өө мангар эсвэл өөрийнх нь ярьсаныг шооллоо гэж бодох вий дээ,)
Залуу дун цагаан шүдээ яралзуулаад эгц өөдөөс минь инээмсэглэллээ. Энэ чинь юу
гээчийн сайхан явдал вэ. Надад хорвоо дээр ер нь юу хэрэгтэй юм бэ.
Аяллын тав дахь үе.
Үхэл.
Хад чулуун дунд агуй бий. Холгүйхэн чулууг
дөрвөлжилж өрсөн булш бас буй. Хэдэн km алхавал тойрж зассан олон булш овоолж
зассан чулуу тэдгээрийн голд зассан өндөр овоолго. Овоолго дээр хэдэн архины
шил тавьжээ. Овоолго дээрээс харахад нээрээл яг л нар адил дугариг тойрч зассан
хэдэн овоолго байна. Нутгийн залуу цааш тайлбарлахдаа эрт дээр үед амьдарч
байсан нэгэн овог аймгийн бүлэг оршуулга, бүгд ухагдаад дууссан, алт мөнгө үнэт
эдлэлүүдийг аваад булшийг нь эвдээд явчихсан, тэгээд аргадсан юмуу хаашаа юм
архи өргөөд явсан байна билээ. Харин надад түүхийн байна уу эдийн байна уу
үнэтэй тэдгээр соёлын олдворууд хэний гарт орсон бол гэх харамсал үнэхээр
төрсөн ч өөр бодолд хэсэгхэн автав. Үхэл ирээд явахын цагт юу болдог бол?
“Чойжид дагины домог” шиг үнэхээр тийм адал явдалтай юу.. гэх хэрэггүй бодол.
Хадан хошуу дээр үүрээ барьж өндгөө дараад, үрдээ
хоол зөөх тас шувуу үхэгсдийн үлдэгдлийг өөртөө шингээж газрын амьтдын үхсэний
дараах хүсэл биелэхтэй адил халин ниснэ. Нөмрөг тасыг ховордсонд тооцдог. Харин
энд олон юм. Яг л үе үе таарах зэрлэг амьтдын хувхайрч цайрсан яс шиг олон
таарна. Хувхайрч цайсан амьтны яс энэ хадат говийг бүр ч үзэсгэлэнтэй, зэрлэг,
догшин, үнэхээр оньсого болгох юмаа.
Аяллын зургаа дахь үе.
Шөнийн тэнгэрийг яах вэ. Ёстой л диваажин гэдэг
чинь энд байна, ертөнцийн хамгийн сайханы эрэл энд ирээд биелнэ. Тод тод одод,
сүүн зам, огторгуйн энэ хязгааргүйд манай дэлхий биднийг тээгээд эргэж байна. Тэнгэрийг
шүтэж газрыг хайрладаг өвөг дээдсээ гайхах эргэлзэхийн хэрэг огт алга аа та
минь ээ. Тов тодорхой юм. Биднээс хүчирхэг, бидний үүсэл, бүхний анхдагч,
амьдралыг жолоодогч хүчний тухай өөр ямар ч хариулт байлаа гээд үүний дэргэд юу
ч бишээ.
Би энд гялалзах хэдэн живаа эсвэл сэтгэшгүй
настай түг түмэн одод, сая сая жилийг ардаа орхисон эдгээр чулуун хадад,
урссаар буй агаар салхи, тээсээр буй хөрс шорооны дэргэд хэн сэн билээ. Ядахдаа
би эртний хүн шиг чулуун зэвсэг үлдээхдээ мянга мянган жилийн дараах хүнд бодол
өвлүүлэх бил үү. Би ер нь хэн юм бэ. Бид ер нь юу юм бэ. Ийм сайхан тэнгэр мөнх
байх, гэхдээ ийм сайхынг нь олж харах завшаан хоромхон л юм. Гэрт орж унтахаа жаахан
азная, дахиад жаахан хадан дээр хэвтэе. дээлэндээ биеээ ороогоод дээш харж
тэнгэр ширтээд дахиад л инээмсэглэл тодруулаад хэвтэж байхад надад ер нь өөр юу хэрэгтэй юм
бэ. Хамгийн жаргалтай хүн.
Аяллын долоо дахь үе.
Амлалт.
Маргааш
нар мандана. Вагонд суугаад хотын зүг. Үрдээ очино, үнсэнэ, үнэрлэнэ, хүүгээ
дагуулаад дахиад очино доо.
2015,
8 дугаар сар
2016
оны 2 сарын 11, Муу нүүрт хэмээх гал
Мичин жилийн шинийн хоёрон. Нэмж
засварлав.
Ишлэл тайлбар:
* 1949 оны арваннэгдүгээр сарын 07-ны өглөөний 08.30 цагт анхны
галт тэргийг хүлээн авах цуглаан болж Нам төрийн удирдагч Ю.Цэдэнбал,
Г.Бумцэнд нар оролцон үг хэлж, тууз хайчлав. http://www.ubtz.mn/page?id=26
** Транс Сибирын төмөр зам буюу The Trans-Siberian
Railway TSR
Транссиби́рская магистра́ль бол Мосkваг
Оросын хязгаар, Япон тэнгистэй холбосон төмөр замын сүлжээ юм. 9289 km
үргэлжилдэгээрээ дэлхийн хамгийн урт төмөр зам бөгөөд Монголын, Хятадын болон
Хойд солонгосын төмөр замруу салбарладаг. Анх 1891 оноос барьж эхэлжээ. Энэ зам
хэзээнээсээ л барууны аялагчидыг эзэмдсээр иржээ. Тэртусмаа аялагчид адал
явдлынхаа тухай ном сэлт бичсэн нь элбэг ба үүгээрээ дараа дарагийн аялагчидыг
татсаар ирсэн сонирхолтой аяллын машрут юм.
*** Улаанбаатар хотоос 275 км, Говьсүмбэр
аймгийн төвөөс 35 км зайтай байрлаж байна. Нутгийн байгалийн бүтэц нь дов
толгод бүхий тал хээрийн бүсэд оршдог бөгөөд нутгийн хувьд ерөөнхийдөө
талархаг, дов толгодтой, хамгийн өндөр цэг болох Өехийн цагаан өндөр далайн
түвшнээс дээш 1272 метр, зүүн Умайн овоо далайн түвшнээс дээш 1303.2 метр
өргөгдсөн өндөрлөгүүд байгаагаас гадна Сэвхүүл, Хувын Улаан нуур, Хүрэн дух
зэрэг баруун хойноосоо зүүн урагшаа сунаж тогтсон хөндийнүүдэд хамгийн нам
цэгүүд байрладаг. Эдгээр цэгүүд нь дунджаар далайн түвшнээс дээш 1172.3 км-т
өргөгдсөн байна. Хөрсний бүтэц нь хээрийн хүрэн болон хүрэн цайвар шаварлаг
хөрстэй.
*** Даланжаргалан (ᠳᠠᠯᠠᠨᠵᠢᠷᠭᠠᠯᠠᠩ)нь Дорноговь аймгийн сум юм.Дорноговь аймгийн төв Сайншанд
хотоос 156 км, Улаанбаатар хотоос 305 км-т, төмөр замын дагуу оршдог. 4 багтай,
хүн ам 2581. Төвийн эрчим хүчинд холбогдож, үүрэн телефон үйлчилгээ нэвтэрсэн.
Тус суманд 320 суудалтай ЕБ-ын сургууль, 35 ортой дотуур байр, 10 ортой хүн
эмнэлэг, 120 ортой хүүхдийн цэцэрлэг, 100 суудалтай соёлын төв ажилладаг.
**** Их
нартын хад байгалийн нөөц газар: Дорноговь аймгийн Даланжаргалан сумын
нутагт орших Их нартын хад нь говийн аргалийн байршил нутгийн хамгийн зүүн хойд
хил бөгөөд байгаль, түүхийн дурсгалт зүйл ихтэй Монгол орны байгалийн
үзэсгэлэнт газруудын нэг учир хамгаалах шаардлагатайг харгалзан УИХ-ын 1996 оны
43 дугаар тогтоолоор хамгаалалтад авсан байна. Нийт талбайн хэмжээ 43740 га.
Энэхүү байгалийн нөөц газарт байх зэрлэг амьтад ба мал сүрэг, байгаль, нийгмийн
харилцааны асуудлуудыг судлах нь багагүй ач холбогдолтой бөгөөд Монгол Улсын
Шинжлэх Ухааны Академи, Денверийн зоологийн сан хамтран 2001 оноос Их нартын
байгалийн нөөц газарт урт хугацааны судалгааны төслийг хэрэгжүүлж байна.
Газарзүйн онцлог: Байгалийн мужлалаар говийн бүсэд багтах
боловч нутгийн баруун хойт хэсэг нь хээр талын бүсэд хамаарна. Говь хээр
хосолсон цөлөрхөг хээрийн энэ экосистемд ихэнхдээ газарзүйн хувьд бага зэрэг
хотгор гүдгэртэй нам дор болон хад чулуурхаг, элэгдэж эвдэрсэн хавцал, толгодорхог
болон уулархаг газрууд байдаг. Хуурай, эх газрын уур амьсгалтай, байнгын хүчтэй
салхи болон шороон шуурга хосолсон цаг уур нь тухайн бүс нутгийн ургамал
амьтдын бүлгэмдэлд их нөлөөлдөг. Говьд усан хангамж бага байдаг боловч цэнгэг
хүйтэн уст булаг шанд Их нартын хөндийг усаар хангалттай тэтгэж байдаг. Эдгээр
булаг шанд нь сайранд шингэснээ хэдэн зуун метрийн цаанаас дахин оргилон
гардаг. Зарим булаг нь зөвхөн их борооны дараа ил гарах нь бий. Мөн горхи,
булаг, худаг болон улирлын чанартай цөөрөм тус нөөц газарт элбэг. Их нарт дахь
худгууд нь нутгийн зүүн хэсгийн, булаг болоод улирлын чанартай горхиуд нь
нутгийн баруун хэсгийн усны үндсэн нөөц болдог байна. Их нартын булаг, худгийн
уснууд нь маш цэнгэг, цөөрмүүдийн ихэнх нь уухад тохиромжгүй устай байдаг ч зэрлэг
амьтдын хувьд усны чухал нөөц төдийгүй усны шувуудыг харж болох тохиромжтой
газар билээ. Мөн энд Халзан уулын рашаан зэрэг янз бүрийн өвчин анагаах
чадалтай рашаан усны нөөц ихтэй.
Амьтны аймаг: Их нарт хөхтөн амьтдын зүйлийн бүрдлээр
баялаг. Энд дэлхийд хамгийн том уулын хонь болох сүрлэг сайхан угалзнаас
өчүүхэн жижиг орог зусаг хүртэл янз бүрийн хөхтөн амьтад тохиолдоно. Жижиг
махан идэшт хөхтнүүд олон байдаг ч ихэнх нь шөнийн амьдралтай. Аргаль хонь (Ovis ammon) нь урт зэгзгэр хөлнийхөө хүчээр хурдан
давхидаг бол янгир ямаа (Capra ibex) нь хаданд хурдан шаламгай авирч, аюулаас
зайлж зугатах бөгөөд нэг овгийн эдгээр амьтад бэлчээр нутгаа хамтран эзэмшинэ.
Угалз нь маш том биетэй, ер бусын гоёмсог, том, бүтэн мушгирсан эвэртэй байдаг
боловч говийн угалзны эвэр нь харьцангуй жижиг. Их нартад янгир ямаа аргаль
хониноос цөөн тоотой байдаг ч тархац нутгийнхаа бусад хэсэгт илүү олон тоотой
байдаг. Хоёр зүйлийн зээр байдгийн нэг нь цагаан зээр (Procapra gutturosa)
нөгөө нь хар сүүлтий (Gasella subgutturosa) бөгөөд Их нартад улирлын чанартай
тохиолдоно. Азид ховор тооцогддог хулан адуу(Equus hemionus) Их нартын өмнө
хэсгээр зарим зун тааралдана. Махчин амьтдаас саарал чоно, шилүүс мий, мануул
мий, шар үнэг, хярс, халздай дорго, өмхий үен Их нартад байдаг. Жижиг хөхтнөөс
дэлдэн зараа, дагуурын зараа, атаахай, чичүүл, алагдаахай, үхэр огдой, боролзон
туулай, хээрийн болон хадны барагчин, хэдэн зүйлийн гар далавчтан тохиолдоно.
Мөн олон зүйлийн шувууд энд нүүдэллэн ирж, эсвэл суурин амьдарна. Их нартын
хад, цохионы ангал цавуудад олон зүйлийн шувуудын үүр байдаг нь энд үүрлэх
боломж нөхцөл маш сайн байгааг харуулж байна. Олон зүйлийн шавьж, аалз, аалз
хэлбэртэн мөн бусад сээр нуруугүйтэн байдаг ч ихэнх нь бага судлагдсан.
Ургамлын айма: Их нартад цөлөрхөг хээрийн бүлгэмдэл
зонхилох ба хур тунадаснаас хамаардгаараа өвөрмөц байдаг. Өвслөг ургамлууд нь
тухайн газрын 35%-ийг бүрхдэг. Их нарт дахь онцлог зүйлүүдэд алтлаг холтсоороо
нэшсэн тарваган харгана(Caragana pygmaea) болон хээрийн бариулт бүйлс(Amygdalus
pedunculata) орно. Бариулт бүйлс нь үрээр нь хооллогч мэрэгч амьтад болон навч
мөчрийг нь иддэг туруутан амьтдын тэжээлийн чухал эх үүсвэр болдог.
Түүх, соёл: Их нартын чулуунд “Хульхан ам”, “Шинэ усны
ам”, “Хөх усны ам”, “Элсний ам”, “Гурван хоногийн ам” 1-3 зм үргэлжилсэн булаг,
модтой үзэсгэлэнт газрууд байхаас гадна жанжин Чойрын Их Нартын туурь зэрэг
түүх, соёлын дурсгалт газрууд байдаг. Мөн Их Нартын баруун хойд хэсэгт рашаан
сувиллын газар бий.
Гадаад харилцаа: “Их нарт” байгалийн нөөц газар, Калифорни
мужийн “Анза Боррего Дезерт” байгалийн цогцолборт газар Ах дүү тусгай
хамгаалалттай газар болон хамтран ажиллаж байгаа билээ. Ижил төстэй байдалдаа
түшиглэн хоёр улсын дээрх тусгай хамгаалалттай газрууд аргаль хонь судлах,
хамгаалах, тоо толгойг нь өсгөх талаар сүүлийн 10-аад жилийн турш хамтран
ажиллаж байна. http://www.ikhnart.com
